Περιπλανώμενοι στην νέα πατρίδα
Το δύσκολο έργο της προσωρινής εγκατάστασης των προσφύγων αναλαμβάνει αρχικά το νεοιδρυθέν Ταμείο Περιθάλψεως Προσφύγων (ΤΠΠ) ανεγείροντας ξύλινα παραπήγματα, απαλλοτριώνοντας συνεχώς εκτάσεις και εγκρίνοντας χορηγήσεις στους οικοδομικούς συνεταιρισμούς για ανέγερση συνοικισμών και επεκτάσεις τους. Το κολοσιαίο αυτό έργο αποδεικνύεται πέραν των δυνατοτήτων του Ελληνικού Κράτους, όπως πιστοποιείται και από τις πρώτες απογραφές προσφύγων. Η συνεργασία με διεθνείς φορείς, όπως η Κοινωνία των Εθνών είναι μονόδρομος. Με τη διαμεσολάβησή της και την επί τόπου εποπτεία της συνάπτει, υπό σκληρούς όρους, εξωτερικό δάνειο 12.300.000 αγγλικών λιρών. Η ίδρυση ανεξάρτητων φορέων διαχείρισης των δανείων, όπως η Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων (ΕΑΠ), αποτελεί την προϋπόθεση για την χορήγηση αυτών των δανείων.
Η πρώτη επαφή των προσφύγων με την νέα πατρίδα είναι ο στρατωνισμός τους κάτω από άθλιες συνθήκες στα λοιμοκαθαρτήρια του Κερατσινίου της Αθήνας και του Καράμπουρνού της Θεσσαλονίκης. Ασθένειες, αλλά και το φρέσκο τραύμα του ξεριζωμού, καταβάλλουν τους ταλαιπωρημένους, υποσιτισμένους και υποτυπωδώς στεγασμένους πρόσφυγες. Πολύτιμοι αρωγοί των προσφύγων στέκονται οι ξένες φιλανθρωπικές οργανώσεις, σε συνεργασία με τους Δήμους, τον Ελληνικό Ερυθρό Σταυρό και την εκκλησία. Οι πρόσφυγες που κατέφθασαν στην πόλη της Θεσσαλονίκης αρχικά εγκαταστάθηκαν σε διάφορες περιοχές όπου δημιουργήθηκαν πρόχειροι καταυλισμοί από σκηνές, και αναγκάστηκαν να κατοικήσουν σε επιταγμένα δημόσια κτίρια, εγκαταστάσεις πρώην συμμαχικών στρατοπέδων, και τις περισσότερες φορές σε παραπήγματα που έχτιζαν μόνοι τους, χρησιμοποιώντας ακόμα και το ανατολικό τείχος στην περιοχή της Άνω Πόλης, σαν μέρος της τοιχοποιίας.
- Κομμένα μαλλιά, ρούχα σε κλίβανο, καραντίνα: οι πρώτες εμπειρίες στη νέα πατρίδα.
- Σκηνές, παραπήγματα, πρόχειροι καταυλισμοί, καλύπτουν την ανάγκη τους για στέγαση. Σοφράδες, αυτοσχέδια σκαμπό και λιγοστά οικιακά σκευή συνθέτουν τη νέα πραγματικότητα των προσφύγων.
- Την καταγραφή και πολιτογράφηση των προσφύγων και των οικογενειών τους αναλαμβάνει ο Δήμος Θεσσαλονικέων. Έγγραφα της Μικτής Επιτροπής Ανταλλαγής επικυρώνουν την ακίνητη περιουσία και τις αποζημιώσεις των ανταλλάξιμων προσφύγων.
- Σημαντικότατος αρωγός στα πρώτα δύσκολα χρόνια, Ο Ελληνικός Ερυθρός Σταυρός.
“Μετά από μερικές μέρες καραντίνα στο πλοίο δόθηκε διαταγή να κατέβουμε από το πλοίο και να μπούμε στο λοιμοκαθαρτήριο στο Καρά Πουρνού για απολύμανση… Μπήκαμε στον προθάλαμο του λοιμοκαθαρτηρίου. Μας ανάγκασαν να βγάλουμε όλα μας τα ρούχα και τελείως γυμνοί επρόκειτο να μπαίναμε στα λουτρά. Χωριστά οι άντρες από τις γυναίκες.
Πριν το μπάνιο επρεπε να μας κόψουν τα μαλλιά. Τα μακριά μαλλιά πλεγμένα σε όμορφες πλεξούδες, ήτανε ο μοναδικός στολισμός και το καμάρι των γυναικών που προέρχονταν απ’την Ανατολή και τώρα να κόβονται άσπλαχνα με την απαίσια παλιομηχανή.
Όλων μας τα ρούχα τα απολύμαναν μέσα σε ειδικούς κλιβάνους και βγαίνοντας απ’τα λουτρά μας τα δίνανε.
Απ’το Καρά Πουρνού μεταφερθήκαμε στην Καλαμαριά, σε θαλάμους… πρόχειρους στρατώνες. Εκεί μείναμε, περίπου, ένα μήνα.” -
Σταύρους Τσιροζίδης, Το Χωριό μου Τσίτα στα Σούρμενα του Πόντου, Αφοί Κυριακίδη
Η κομμένη κοτσίδα ανήκε στην Βαρβάρα Σισμανίδου. Της την έκοψαν στο λοιμοκαθαρτήριο όταν έφτασε πρόσφυγας από το Ικόνιο το 1924.
“Αχ παιδάκι μου αν με έβλεπαν που έσκυψα να την πάρω, θα μ’ έκοβαν τα χέρια. Έραψα και τα κορδελάκια για να την δένω στα κοντά μου μαλλιά κάτω απ’την μαντήλα” - Από την Συλλογή του Μουσείου Προσφυγικού Ελληνισμού Καβάλας
“Μόλις φτάσαμε στη Θεσσαλονίκη, οι δρόμοι ήταν γεμάτοι πρόσφυγες. Η οικογένειά μας εγκαταστάθηκε μαζί με άλλες πενήντα οικογένειες στην εκκλησία της Αχειροποιήτου…Μετά, με την ανταλλαγή, πήραμε το σπίτι ενός Τούρκου για δυο χρόνια. Ο συνοικισμός τότε ήταν μέσα στη λάσπη. Το πόδι χωνότανε μέσα μέχρι τον αστράγαλο…Ήτανε δύσκολα!”
Ιουλία Ψαθά
(Σε δύο πατρίδες. Από το Κατιρλί της Προποντίδας στο Νέο Κατιρλί. Μια ιστορική προσέγγιση μέσα από τις μνήμες, Σοφούλειο 14ο Γυμνάσιο Θεσσαλονίκης)
“Σε κάθε νοικοκυριό η μητέρα θα έχτιζε με λίγες πέτρες την πυροστιά, ενώ τα παιδιά θα την εφοδίαζαν με σωρούς από χαμόκλαδα και ξύλα. Πολύ σύντομα το νερό στην μπακιρένια κατσαρόλα θα κόχλαζε, βράζοντας δυο χούφτες καλαμπόκι… Μπορεί να ζούσαν ή να πέθαιναν. Αυτό θα εξαρτιόταν από τον τύφο…Όμως το μυστήριο της επιβίωσης των προσφύγων ήταν απλό, όλοι βοηθούσαν ο ένας τον άλλο.”
Σ. Ντ. Μόρις, από το National Geographic, Νοέμβριος 1925
Ο Ελληνικός Ερυθρός Σταυρός (ΕΕΣ), ιδρύεται το 1877 με πρωτοβουλία της βασίλισσας Όλγας και λειτουργεί μέχρι σήμερα ως ο μεγαλύτερος μη κυβερνητικός οργανισμός στον ελλαδικό χώρο. Μετά το τέλος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, αναλαμβάνει το μεγάλο και σύνθετο έργο της ανθρωπιστικής βοήθειας και συμπαράστασης των Ελλήνων Μικρασιατών.
Η τραγική κατάσταση στην οποία είχαν περιέλθει οι πληθυσμοί της Θράκης, της Μικράς Ασίας και του Πόντου κατέστησαν από νωρίς επιτακτική τη συνδρομή του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού. Ήδη από το 1918, ο Ελληνικός Ερυθρός Σταυρός οργανώνει και προωθεί ιατρικές αποστολές για την περίθαλψη του ντόπιου πληθυσμού, ανεξαρτήτως θρησκεύματος των περιοχών της Κωνσταντινούπολης, της Σμύρνης και των παραλίων της Μικράς Ασίας και στέκεται στο πλευρό των στρατιωτών του μικρασιατικού μετώπου.
Στο μεγάλο και πολυσήμαντο υγειονομικό και ανθρωπιστικό έργο του ΕΕΣ περιλαμβάνονται η οργάνωση συσσιτίων για απόρους και αστέγους κατοίκους πρόσφυγες, η εγκατάσταση πρόχειρων λουτρών για την εξασφάλιση στοιχειωδών όρων υγιεινής και καθαριότητας. Παράλληλα δημιουργεί άσυλο για την συγκέντρωση και προστασία των πεινασμένων και εγκαταλελειμμένων παιδιών και ιδρύει νοσοκομεία στην Προύσα, Κορδελιό, Κων/πόλη, Χίο και Θεραπευτικό τμήμα σε πτέρυγα του «Αρεταίειου» νοσοκομείου της Αθήνας για τη συνέχιση της νοσηλευτικής περίθαλψης των τραυματιών του μετώπου από τα νοσοκομεία της Μικράς Ασίας. Οι εθελόντριες αδελφές νοσοκόμες ακολουθούν τους στρατιώτες στις μάχες και όταν δυσκολεύουν τα πράγματα για τον ελληνικό στρατό απαντούν σε όλες τις περιπτώσεις πως «θέλουν να έχουν την ίδια τύχη με τους τραυματίες …».
Πέρα από τον ΕΕΣ, στη μεγάλη προσφυγική κρίση της χώρας συμβάλλουν με κάθε τρόπο και ποικίλοι άλλοι φορείς. Μαζί με τον ΕΕΣ, η Διεθνής Επιτροπή του Ερυθρού Σταυρού (ICRC), Αμερικανικός Ερυθρός Σταυρός, η Union de Secours aux Enfants, η American Bible Society, η American Women’s Hospitals, η Near East Relief, o Σουηδικός Ερυθρός Σταυρός στήνουν κέντρα υποδοχής, μοιράζουν ρούχα και τρόφιμα σε 2 εκατ. ανθρώπους, ιδρύουν «σταθμούς γάλακτος» για τα παιδιά, αναζητούν αγνοούμενους, ένα τιτάνιο στην κυριολεξία έργο, αν αναλογιστεί κανείς και τις συνθήκες στις οποίες υλοποιήθηκε.
φωτογραφίες Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού (φωτογραφικό αρχείο Βασίλειου Νικόλτσιου)