Από την εκστρατία στην καταστροφή
Το 1922 αποτελεί μία χρονολογία τομή στη σύγχρονη ελληνική ιστορία. Η Μικρασιατική Εκστρατεία αποτέλεσε το μέσο για την ολοκλήρωση του ονείρου, της Μεγάλης Ιδέας με τη δημιουργία της Ελλάδας των πέντε θαλασσών και των δύο ηπείρων. Με τους Βαλκανικούς Πολέμους το ελληνικό κράτος είχε ενσωματώσει τη Μακεδονία, την Ήπειρο, την Κρήτη και τα νησιά του Αιγαίου και είχε διπλασιάσει τον πληθυσμό του. Η συμμετοχή της Ελλάδας στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο στο πλευρό των νικητών δυνάμεων, έδωσε τη δυνατότητα στον Ελευθέριο Βενιζέλο να απαιτήσει την αποβίβαση ελληνικών στρατευμάτων στη Μικρά Ασία μαζί με τους Βρετανούς, τους Γάλλους και τους Ιταλούς.
Ο ελληνικός στρατός αποβιβάστηκε στη Σμύρνη τον Μάιο του 1919 με σκοπό να επιβάλλει την τάξη, αλλά οι ελληνικοί πληθυσμοί της Μικράς Ασίας τον έβλεπαν ως απελευθερωτή. Η συνεχής προέλαση στο εσωτερικό με σκοπό την εκμηδένιση των στρατιωτικών δυνάμεων του Κεμάλ και την προστασία των εκεί ελληνικών πληθυσμών, οδήγησε στην εξάντληση, στην ήττα του ελληνικού στρατού και στην εκκένωση της Μικράς Ασίας. Οι ελληνικοί πληθυσμοί αντιμετώπισαν την εκδίκηση των Τούρκων και σε πολλές περιοχές έλαβε τη μορφή σφαγών. Μέσα σε ελάχιστους μήνες και χωρίς να το συνειδητοποιήσει η ελληνική πολιτική ηγεσία και το ελληνικό κράτος οι ελληνικοί πληθυσμοί άρχισαν να εγκαταλείπουν τη Μικρά Ασία για να σωθούν από την εξόντωση. Η εκστρατεία μεταβλήθηκε σε καταστροφή.
Ο ελληνισμός, εγκατεστημένος για χιλιετίες στη Μικρά Ασία και τον Πόντο, έπαψε να υπάρχει. Ένα τεράστιο προσφυγικό κύμα αρχίζει να γιγαντώνεται…
Βιντεοπροβολή αρχειακού και φωτογραφικού υλικού από την Μικρασιατική Εκστρατεία.
Μοντάζ – σύνθεση – σκηνοθεσία: Λουκία Κυριακίδου,
Παραχώρηση αρχειακού υλικού: Συνταγματάρχης Ε.Α. Βασίλειος Νικόλτσιος
Αντικείμενα, μνήμες και βιώματα στριμώχνονται μέσα σε ένα στρατιωτικό κασελάκι, τεκμήρια της πορείας προς το όνειρο.
Κιβώτιο ενθυμημάτων της Μικρασιατικής Εκστρατείας του Υποστράτηγου Ηλία Παράσχη. Συνοδεύεται από προσωπικά αντικείμενα του ιδίου: Μπαρέτα με μετάλλια διάκρισης από τον ελληνικό στρατό, επωμίδες που φανερώνουν τον βαθμό του Υποστράτηγου, Ελληνική σημαία, η δερμάτινη τσάντα του Ηλία Παράσχη που έφερε μαζί στην Μικρασιατική Εκστρατεία Πολεμικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Συλλογή Συνταγματάρχου Ε.Α. Βασίλειου Νικόλτσιου
“Όλη τη νύχτα ράβαμε σημαίες. Θέλαμε τους Έλληνες να τους ντύσουμε να τους βάλουμε στα σπίτια μας. Οι μικρασιάτες τους υποδέχτηκαν σαν Βυζαντινούς αυτοκράτορες. Με αγκαλιές, λουλούδια και γλυκά τους υποδέχτηκαν. Οι γυναίκες είχαν βγάλει τα στεφάνια τους και στεφάνωναν τους ναύτες. Αυτή η χαρά που αισθανθήκαμε δεν λέγεται με λόγια. Τα δικά μας παιδιά πήγαιναν εθελοντές. Τρία χρόνια περάσαμε με τους Έλληνες”.
Φιλιώ Χαϊδεμένου
Διακριτικά και στοιχεία του εξοπλισμού των δυο αντιμαχόμενων στρατοπέδων, σε μια παράλληλη παρουσίαση, στέκονται σαν περήφανα κουφάρια του πολεμικού απόηχου.
Οβίδα του ελληνικού στρατού από τη Μικρασιατική Εκστρατεία, 19ου αι. Έλληνες στρατιώτες υποχωρούν από το μέτωπο. Μαζί τους μεταφέρουν πολεμικό υλικό, όπως η οβίδα, για να μην πέσει στα
χέρια του τούρκικου στρατού.
Πολεμικό Μουσείο Θεσσαλονίκης. Συλλογή Συνταγματάρχου Ε.Α. Βασίλειου Νικόλτσιου
Οι οβίδες πέφτουν βροχή και ο χρόνος παγώνει με την καταρρευση του μετώπου. Ο διεθνής τύπος καταγράφει τις εξελίξεις. Μάχιμος και άμαχος πληθυσμός τρέπονται σε κάθε είδους φυγή.
Μετά την απόλυτη στρατιωτική επικράτηση των Τούρκων, υπό την ηγεσία του Μουσταφά Κεμάλ, ξεκίνησαν τον Νοέμβριο του 1922 στην Λοζάνη της Ελβετίας οι διαπραγματεύσεις για την εξεύρεση λύσης για την επίτευξη της ειρήνης. Επικεφαλής της ελληνικής αντιπροσωπίας είχε οριστεί ο Ελευθέριος Βενιζέλος, ενώ την τουρκική πλευρά εκπροσωπούσε ο Ισμέτ πασάς. Οι διαπραγματεύσεις διήρκεσαν περίπου 8 μήνες και κατέληξαν σε συμφωνία στις 24 Ιουλίου 1923. Με την υπογραφή της συμφωνίας καθορίστηκαν τα σύνορα της σύγχρονης Τουρκίας, η οποία ανακτούσε την Ανατολική Θράκη, την Ίμβρο, την Τένεδο και την περιοχή της Σμύρνης, μια λωρίδα γης στα σύνορα με την Συρία, ενώ τα Δωδεκάνησα παρέμεναν υπό την κυριαρχία της Ιταλίας. Η Ελλάδα υποχρεωνόταν να πληρώσει σε είδος στην Τουρκία τις πολεμικές επανορθώσεις, ο Οικουμενικός Πατριάρχης έχανε τον προσδιορισμό του “εθνάρχη” και η λειτουργία του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως στο εξής καθοριζόταν από ειδικό διεθνές νομικό καθεστώς. Ένα από τα πιο λεπτά ζητήματα των διαπραγματεύσεων ήταν αυτό της ανταλλαγής των πληθυσμών. Η συμφωνία προέβλεπε την “υποχρεωτική ανταλλαγή των τούρκων υπηκόων, ελληνικού ορθόδοξου θρησκεύματος, των εγκατεστημένων επί των τουρκικών εδαφών, και των Ελλήνων υπηκόων, μουσουλμανικού θρησκεύματος, των εγκατεστημένων επί των ελληνικών εδαφών” (Σύμβασις περί ανταλλαγής των ελληνικών και τουρκικών πληθυσμών, άρθρο 1ο). Από την ανταλλαγή εξαιρέθηκαν οι Έλληνες κάτοικοι της Κωνσταντινουπόλεως και οι μουσουλμάνοι κάτοικοι της Δυτικής Θράκης. Πρακτικά αυτό σήμαινε πως αναγκάζονταν να εγκαταλείψουν άμεσα και οριστικά τα σπίτια τους 500.000 περίπου μουσουλμάνοι από τα εδάφη του ελληνικού βασιλείου και περίπου ενάμιση εκατομμύριο χριστιανοί, Ρωμιοί, από τα πρώην οθωμανικά εδάφη. Στην δεύτερη περίπτωση η ανταλλαγή των περισσοτέρων είχε ήδη συντελεστεί με τον βίαιο διωγμό των Ελλήνων τον Σεπτέμβρη του 1922. Σύμφωνα με την συνθήκη, τα χνάρια τους στην προσφυγιά υποχρεώνονταν τώρα να ακολουθήσουν χριστιανικοί πληθυσμοί που ζούσαν μακριά από τα πεδία των μαχών στον Πόντο και την Καππαδοκία.
Εφημερίδα Ελεύθερο Βήμα, 28/5/1923
Η εφημερίδα φιλοξενεί στο εξώφυλλό της άρθρο για την διάσκεψη της Λωζάνης για την ειρήνη.
Μουσείο Προσφυγικού Ελληνισμού Ιεράς Μητροπόλεως Νεαπόλεως και Σταυρουπόλεως,
ευγενική παραχώρηση Κωνσταντίνου Νίγδελη
“Ο αξιωματικός και ημείς αρχίζομεν να ξεψυχώμεν από το κρύο (διότι το κλίμα της νυκτός είναι ψυχρότατον), εντούτοις προχωρώμεν από λόφο εις λόφον και από χαράδρα εις χαράδραν σιωπηλοί, ως νεκροί, απ’την κόπωσιν, απ’την πείνα, τη δίψα και τη νύστα.”
- 7 Αυγούστου 1921 (Πολίτης 2009:59 ; Μελίνα)
“Αι οβίδες έσκαζαν γύρω μας. Είχα ξεγράψει πλέον τον εαυτό μου. Εγώ έμενα εκεί περιμένων μοιρολατρικώς και την δικήν μου σειρά”
- Λοχαγος Σταύρος Χριστοδουλίδης
